Di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh Đền Cơ Xá

Đền Cơ Xá có tên chữ là “Cơ Xá từ” (đền thiêng Cơ Xá), toạ lạc tại số 4 phố Nguyễn Huy Tự, phường Bạch Đằng, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội. Đây là nơi thờ phụng Thái uý Quốc công Lý Thường Kiệt. 
Sử cũ chép rằng: “Lý Thường Kiệt quê ở làng An Xá (sau đổi là Cơ Xá) có tên thật là Ngô Tuấn, tự là Thường Kiệt sinh năm Kỷ Mão (1019) khi 23 tuổi Ngô Tuấn xung phong vào đội Thị vệ hầu bên Lý Thánh Tông, được vua tin yêu giao cho trông coi mọi việc trong cung đình. Năm 1054, ông được giữ chức “Hiệu Úy Thái Bảo” và ban quốc tính họ Lý. Lý Thường Kiệt là anh hùng dân tộc, một nhà quân sự kiệt xuất có tài thao lược kết hợp với tài chính trị và ngoại giao xuất sắc. Ông đã có công “Phá Tống Bình Chiêm” mở mang, giữ yên bờ cõi và cũng được coi là tác giả của bài thơ bất hủ “Nam quốc sơn hà” được coi như là bản Tuyên ngôn độc lập đầu tiên trong lịch sử dân tộc.
Ngày mùng 2 tháng 6 năm Ất Sửu (1105), ông mất tại kinh thành Thăng Long, thọ 86 tuổi. Ông được dân làng suy tôn là Tổ địa lập đền thờ phụng từ đấy. Đền được xây dựng với quy mô lớn với 5 gian tiền tế và 3 gian hậu cung nhưng đã bị phá huỷ trong những ngày đầu toàn quốc kháng chiến chống thực dân Pháp (1946). Đến năm 1947 - 1948, hậu cung được dựng lại. Năm 2005, đền Cơ Xá được trùng tu lớn bao gồm: Nghi môn, hai dãy tả vu hữu vu, đền chính, các hạng mục phụ trợ và đồ thờ.
Hiện nay, Viện nghiên cứu Hán Nôm và ở đình Bắc Biên (phường Ngọc Thuỵ, quận Long Biên, Hà Nội) đang lưu giữ một số di vật của đền gồm: bức đại tự ghi dòng chữ “Uy đức quang minh”; 3 câu đối cổ ca ngợi thân thế và sự nghiệp của Lý Thường Kiệt và 7 đạo sắc phong thời Lê, Nguyễn. Ngoài ra, đền còn lưu giữ một số di vật đồ thờ tự có giá trị như chuông đồng, khám thờ, hệ thống tượng Phật có niên đại thế kỷ XIX,…
Năm 1984, đền Cơ Xá được Sở Văn hoá Thông tin Hà Nội tiến hành tổng kiểm kê, sưu tầm tư liệu và đưa vào danh mục bảo vệ di tích của Thành phố. Năm 1999, UBND Hà Nội ra quyết định công nhận di tích đền Cơ Xá là Di tích lịch sử văn hoá Thủ đô. Ngày 26/01/2006, đền Cơ Xá đã được xếp hạng Di tích Lịch sử Văn hoá cấp Thành phố.
Ngày nay đền Cơ Xá trở thành nơi sinh hoạt văn hoá, tín ngưỡng tinh thần của cộng đồng dân cư địa phương và du khách đến chiêm ngưỡng, tham quan công trình tưởng niệm vị anh hùng dân tộc Lý Thường Kiệt.